Öğrenilmiş davranışlar nelerdir ?

Kelimelerin İzinde: Öğrenilmiş Davranışların Edebî Serüveni

Edebiyat, insanın ruh atlasını çizen, davranışların görünmez köklerine ışık tutan bir aynadır. Bir kelimenin ağırlığı, bazen bir hayatın yönünü değiştirir; bir cümlenin yankısı, kuşaktan kuşağa taşınan bir davranış biçimini doğurur. Öğrenilmiş davranışlar sadece psikolojik bir kavram değil, aynı zamanda insanın yazgısını yazan bir edebiyat motifidir. Bir karakterin tekrarladığı jest, bir toplumun kolektif belleğinde yer eden alışkanlık, edebî metinlerde yeniden doğarak kültürel kimliğe dönüşür.

Öğrenilmiş Davranış Nedir?

Öğrenilmiş davranışlar, bireyin doğuştan getirmediği; gözlem, deneyim ve çevresel etkileşimlerle kazandığı tutum ve tepkilerdir. İnsan, çevresinden gördüğünü taklit eder, toplumsal normlara göre şekillenir. Ancak edebiyat bize şunu öğretir: öğrenilmiş olan her davranış aynı zamanda sorgulanabilir, dönüştürülebilir. Bu noktada, yazınsal karakterler insanın “alışılmış” kalıplarını kırarak özgürlüğün ve bilincin kapısını aralar.

Edebiyatın Ayna Tutan Yüzü: Karakterlerde Davranışın İzleri

Bir roman kahramanı sadece olayların taşıyıcısı değil, aynı zamanda toplumsal davranışların bir yansımasıdır. Dostoyevski’nin Raskolnikov’u, öğrenilmiş ahlâk kalıplarını sorgulayarak “suç” ve “vicdan” arasında gidip gelir. Onu suç işlemeye iten sadece bireysel karanlığı değil, toplumun ona öğrettiği üstünlük ve adalet algısıdır.

Orhan Pamuk’un “Masumiyet Müzesi” romanında Kemal’in takıntılı aşkı, toplumsal rollerin öğrettiği erkeklik anlayışının bir izdüşümüdür. Sevmeyi bile sahiplenme ve mülkiyet üzerinden öğrenmiş bir karakterdir o. Bu yönüyle Kemal, öğrenilmiş duyguların esiridir; aşk bile bir davranış kalıbına dönüşmüştür.

Davranışın Kalıtımı: Toplumun Sessiz Öğretmeni

Edebiyat, bir toplumun nasıl düşündüğünü değil, nasıl davrandığını da anlatır. Yaşar Kemal’in Çukurova’sındaki köylüler, ezilmişliğin, suskunluğun ve kabullenişin kuşaktan kuşağa aktarıldığı karakterlerdir. Öğrenilmiş sessizlik, bir tür hayatta kalma biçimidir. Kadın karakterlerde bu daha da belirgindir: Halide Edib’in romanlarındaki kadınlar, özgürlüğü önce “susmayı” öğrenerek, sonra konuşmanın değerini fark ederek inşa ederler.

Toplumun bireye öğrettiği davranış biçimleri, edebiyatın eleştirel gözünde birer kültürel kalıba dönüşür. Her kalıp kırıldığında, insanın iç dünyasında yeni bir “ben” filizlenir.

Davranışın Değişimi: Edebî Dönüşümün Gücü

Öğrenilmiş davranışlar yalnızca aktarılmaz; aynı zamanda değiştirilebilir. Edebiyat, bu değişimin en güçlü aracıdır.

Virginia Woolf’un “Kendine Ait Bir Oda” adlı eseri, kadına öğretilmiş boyun eğiciliğe karşı yazılmış bir başkaldırıdır. Jane Austen’ın Elizabeth Bennet’ı, toplumun kadınlardan beklediği itaat kalıplarını zekâsı ve iradesiyle dönüştürür. Böylece okur, bir davranışın değişebilir olduğunu fark eder: Edebiyat, insanı yeniden eğitir.

Davranışın Dili: Söz, Sessizlik ve Anlatı

Bir insan konuşmayı öğrenirken, aynı zamanda susmayı da öğrenir. Edebiyat, bu ikili dili çözen bir aynadır. Sessizliğin arkasındaki korkuyu, kelimelerin ardındaki arzuyu ortaya çıkarır. Sabahattin Ali’nin Kuyucaklı Yusuf’u susarak direnir; bu, öğrenilmiş bir sabırdır ama aynı zamanda pasif bir isyandır. Her davranış bir dil gibidir; kimisi toplumun dilinde konuşur, kimisi kendi kelimelerini yaratır.

Edebiyatın Öğretisi: Davranıştan Bilince

Edebî metinler, öğrenilmiş davranışları yalnızca betimlemez; onları dönüştürür. Her roman, her şiir, okurun zihninde yeni bir davranış biçiminin tohumu olur. Bu yüzden edebiyat, insanın en büyük öğretmenidir. Bir karakterin değişimi, okurun kendi içindeki dönüşümü başlatır. Çünkü okur da, bir metinle kurduğu ilişki üzerinden yeni davranışlar öğrenir: empati, sorgulama, direnç.

Sonuç: Edebiyatın Davranışa Dönüştürdüğü İnsan

Öğrenilmiş davranışlar, insanın toplumsal belleğinde yazılı kurallardır; ancak edebiyat, o belleğe yeni bir ses ekler. Her satır, insanın kendi davranışlarını yeniden düşünmesi için bir çağrıdır. Kelimeler, davranışı yeniden şekillendirir; anlatılar ise onu dönüştürür.

Okur, bu satırların sonunda kendine şu soruyu sormalıdır: “Ben hangi davranışları seçtim, hangilerini bana öğrettiler?”

Yorumlarda kendi edebî çağrışımlarınızı paylaşın; belki de birlikte, insan davranışının yazgısını yeniden yazabiliriz.